परिचय

खोकी भनेको हाम्रो शरीरले गर्ने एक प्रकार को रक्षात्मक प्रतिक्रिया हो । यदि चिढचिढाहट पैदा गर्ने खालका उद्वेजक पदार्थ श्वासनली को सम्पर्क मा आए भने तिनलाई बाहिर फ्याँक्ने उद्देश्य ले शरीर ले खोक्ने व्यवस्था मिलाएको हुन्छ । एलर्जी उत्पन्न गर्ने तत्वहरू, जीवाणुहरू, चिढचिढाहट वा अत्यधिक खकार पैदा गर्ने बाह्य पदार्थ आदि का कारण स्नायु तन्तु का टुप्पा मा हुने उत्तेजना को प्रतिक्रिया स्वरूप खोकी निस्कन्छ । त्यहाँको उत्तेजना को सूचना मस्तिष्क मा पुगेमा ती अनावश्यक पदार्थ फाल्न का लागि मस्तिष्क ले छाती र पेटका मांसपेशी मा दबाब सिर्जना गर्न संदेश पठाउँछ । श्वासनली को मुख (श्वासनली को माथिल्लो भाग) बाट पुरै खुलेको अवस्था मा सास लिएर, बन्द श्वासनली को मुख बाट सास फालेमा खोकी बन्दछ । बल गरेर खोक्दा निस्केको हावा को गति प्रति घण्टा ५०० मिल सम्म हुन्छ ।

खोकी ‘सुख्खा’(खकार विहिन) वा ‘कफ सहितको’(खकार युक्त) जुन पनि हुन सक्दछ । कुनै रोग का  कारण लागेका खोकीहरू सामान्यतयाः अल्पकालीन प्रकृतिका हुन्छन् र तीन हप्ता भन्दा बढी रहँदैनन् । यदि खोंकी ८ हप्ताभन्दा बढी समयसम्म रहिरहेमा तेसलाई पुरानो वा दीर्घकालीन खोंकी मानिन्छ जसका केही फरक कारणहरू हुन सक्दछन् र तेसको निदान पनि अल्पकालीन प्रकृतिको खोकी भन्दा बेग्लै हुन्छ ।

सामान्य कारणहरू :

१. तिब्र खोकीः श्वास नली मा भएको संक्रमण नै तिब्र खोकीको आम कारण हो ।

• शीघ्र (acute) ब्रोन्काइटिस्/ल्यारिन्जाइटिस/ट्रेकिआटिस जस्ता सह मार्ग मा हुने संक्रमण
• निमोनिया
• सामान्य रूघाखोकी (श्वासनलीमा भएको भाइरल संक्रमण)
• लहरे खोकी प्रायजसो बालबालिका मा एलर्जी का कारण कण्ठनली को प्रवेश द्वार सुन्निने वा फोक्सो भित्र का साना साना नली मा हुने आंशिक रोकावट का कारण हुने खोकी
• कडा प्रकृतिको पिनास
• उत्तेजक (उद्वेजक) पदार्थहरू श्वास मार्ग मा पुग्नु (रसायन र धुवाँ)
• बाह्य पदार्थको श्वासनली मा प्रवेश (सर्को आदि)
• न्यूमोथोय्राक्स (फोक्सो ढाक्ने जालो को भित्र हावा को संकलन) ।
• हृदयघात ।

२. पुरानो वा दीर्घकालीन खोकी :

• फोक्सो को  पुरानो रोग । जस्तैः

• सास मार्ग बन्द हुने फोक्सो को दीर्घ रोग  (COPD).
• दम
• फोक्सो मा देखिने ब्रोन्किएक्टासीस भन्ने रोग
• फोक्सोको क्यान्सर

• फोक्सोको क्षयरोग (माइकोव्याक्टेरियम ट्युबर्कुलोसिस का कारण पुरानो खोकी र  कफ मा रगत)
• भोजननली प्रत्यावहन रोग (GERD)
• पुरानो पिनास । नाकबाट थोपा थोपा पानी चूहिनु
• औषधी– जस्तैः एनालप्रिल, जसको प्रयोग उच्च रक्तचापको उपचारको लागि गरिन्छ ।
• अन्यः सारकोइडोसिस (शरीरको धेरै भागहरूमा लसिका ग्रन्थिहरू बढ्नु), फोक्सोमा असमान्य तवरले रेसादार तन्तुहरू बन्नु ।

चिकित्सक लाई कति बेला भेट्ने ?

यदि खोकी संगै निम्न लक्षण देखिएमा अविलम्ब चिकित्सकीय उपचार गर्नुपर्दछ ।

• खकार मा रगत आएमा
• राती पसिना आएमा
• ज्वरो आएमा
• तौल घटेमा
• श्वास लिन गाह्रो भएमा वा धोद्रो श्वास भएमा
• खाेकी लामाे समय सम्म रहिरहेमा
• छाती दुखेमा

रोग को निदान :

बिरामी को वृत्तान्त का आधारमा चिकित्सक द्वारा तलका मध्य एक वा एक भन्दा बढी परीक्षण द्वारा खोकी लाग्नुको कारण निदान गरिन्छ । जस्तैः

• छातीको एक्स–रे
• रगत तथा खकार जाँच
• फोक्सो को कार्य क्षमता को जाँच
• छाला मा एलर्जी को जाँच
• छाती को सीटी स्क्यान
• ब्रोन्कोस्कोपी (वायुनली को इन्डोस्कोपी)

उपचार का विकल्प :

खोकी भनेको कुनै रोग का कारण उत्पन्न प्रतिक्रियात्मक लक्षण भएकाले सम्बन्धित रोगको उपचार पछि यो स्वतः निको भएर जान्छ । तेसैले उपचार तिनै कारक रोगको उपचार तर्फ लक्षित हुन्छ ।

• जीवाणु संक्रमित श्वसनतन्त्रको उपचार एण्टिबायोटिक द्वारा गरिन्छ ।
• सास मार्ग बन्द हुने फोक्सो को दीर्घ रोग  र दमको उपचार, इन्हेलर्स द्वारा गरिन्छ ।
• रगत मा अक्सिजन को स्तर कम भएमा अक्सिजन दिएर  उपचार गर्नु पर्दछ ।
• यदि Enalapril जस्ता औषधी ले धेरै खोकी भएमा तेस्ताे औषधि को विकल्प खोज्ने ।
• अम्लीय प्रतिप्रवाह भएमा अम्ल हटाउने औषधी दिइन्छ ।
• उत्तेजक पदार्थ, धुवाँ बाट बच्ने वा बाह्य पदार्थ सास नली बाट हटाउने ।
• क्षयरोग, मुटु रोग वा फोक्सो को क्यान्सरको उपचार गरेर ।
• फोक्सो को वरिपरि हावा, पानी वा पीप जमेमा सोको निष्काशन गर्ने ।
• कुनै अरु कारण नदेखिएमा खोकी कम गर्ने औषधी प्रयोग गर्न सकिन्छ ।